Zakładnicy Wrażliwości. Wręczono Międzynarodową Nagrodę im. Witolda Pileckiego

W tym roku zwyciężyli prof. Grzegorz Hryciuk, Kalina Błażejowska i Christopher Miller. Kapituła wyróżniła także dr. Łukasza Dryblaka, dr Katarzynę Nowak oraz Ołenę Stiażkinę.

Pomysł, aby uczcić patrona Instytutu Witolda Pileckiego, ustanawiając nagrodę literacką jego imienia, narodził w 120. rocznicę jego urodzin. Rotmistrz z własnej woli trafił do obozu zagłady, by opisać to, co dzieje się za murami. Jego raporty do dziś stanowią precyzyjne, przepełnione humanistyczną refleksją źródło wiedzy o niemieckiej zbrodni w Auschwitz-Birkenau. Stąd też wzięła się idea, żeby nagrodą jego imienia honorować autorów – pisarzy, badaczy, reporterów i korespondentów wojennych – którym wrażliwość na ludzką krzywdę i wewnętrzny nakaz obrony podstawowych praw i wartości każe wejść tam, gdzie inni boją wejść: w ogień działań wojennych, i historie zapomnianych zbrodni.

„To, co dla nas było szczególnie istotne, obok wartości literackich i dobrego języka, dobrej treści, to także pewna wrażliwość autorów na podejmowane tematy. […] Prace, które opowiadają o konfrontacji z dwoma totalitaryzmami bądź opowiadają o doświadczeniu bieżącej wojny czy prześladowań są ciężkie, dają poczucie satysfakcji natomiast, potrafią przerażać, potrafią być trudnym doświadczeniem dla piszącego i pośrednio dla czytającego” – mówił podczas uroczystej gali wręczenia nagród dr Wojciech Kozłowski, p.o. dyrektor Instytutu Pileckiego.

Międzynarodowa Nagroda im. W. Pileckiego to wspólne przedsięwzięcie Instytutu Pileckiego oraz Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, którego dyrektor dr Piotr Cywiński jest przewodniczącym Kapituły Nagrody. Zasiadają w niej również prof. Patrycja Grzebyk, prof. Claudia Weber, prof. Richard Butterwick-Pawlikowski, prof. Marek Cichocki, prof. Marek Kornat, dr Wojciech Kozłowski (dyrektor Instytutu Pileckiego), dr Łukasz Adamski, dr Wojciech Stanisławski, Jack Fairweather oraz Krzysztof Kosior, prawnuk Witolda Pileckiego.

Kapituła wybiera najlepsze książki w trzech kategoriach – Naukowa Książka Historyczna, Reportaż Historyczny oraz Nagroda Specjalna dla korespondentów wojennych, która w związku z rosyjską napaścią na Ukrainę została zawężona do książek na temat trwającej od 2014 roku agresji Rosji na Ukrainę lub trwających od 2020 roku protestów na Białorusi i związanych z nimi represji. Konkurs od początku był pomyślany jako międzynarodowy, obejmujący również książki wydane w języku angielskim.

Od 2021 roku zostało nagrodzonych i wyróżnionych piętnastu autorów. Wśród nich m.in. monografie – „Dziecko wobec Zagłady. Instytucjonalna opieka nad sierotami w getcie warszawskim” Agnieszki Witkowskiej-Krych czy „Orient zesłańców”. „Bliski Wschód w oczach Polaków ewakuowanych ze Związku Sowieckiego (1942–1945)” Bartłomieja Noszczaka, książki biograficzne: „Wielka gra majora Żychonia. As wywiadu kontra Rzesza” Andrzeja Brzezieckiego i „Jan Sehn. Tropiciel nazistów” Filipa Gańczaka oraz relacje z pola walki – jak choćby nagrodzona w 2021 r. bardzo głośna pozycja „Our Bodies, Their Battlefield: What War Does to Women Christiny Lamb”, której polski przekład ukazał się rok później nakładem wydawnictwa Znak.

W tym roku w kategorii Naukowa Książka Historyczna zwyciężył prof. Grzegorz Hryciuk za publikację „Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków 1944–1946” (Wyd. Literackie) o przymusowym wysiedleniu 800 tys. Polaków z Kresów na Ziemie Zachodnie, o konieczności zostawienia domu, długiej drodze w brudnych wagonach i budowaniu życia na nowo w domu, którego poprzedni mieszkańcy również zostali wysiedleni. Autor urodził się i wychował we Wrocławiu, jak sam mówił, był tę książkę winien odchodzącemu już pokoleniu Kresowiaków.

„Odkąd rozpocząłem studia na Uniwersytecie Wrocławskim, ten swoisty genius loci polskiej części kresów był od chwili mojego rozpoczęcia studiów we Wrocławiu wokół mnie” – powiedział prof. Grzegorz Hryciuk, odbierając nagrodę.

Wręczający ją prof. Richard Butterwick-Pawlikowski wygłosił pod adresem autora laudację, w której chwalił walory książki:

„Uznanie budzi przejrzysta i logiczna struktura tej książki, która pozwala czytelnikom zrozumieć zarówno gry przywódców wielkich mocarstw, zwłaszcza Stalina, jak i priorytety różnego szczebla władzy oraz złożone stosunki między miejscowymi społecznościami na Wołyniu, w Galicji Wschodniej i Bukowinie Północnej, których splot doprowadził do opisywanych wydarzeń” – mówił.

Nagroda w kategorii Reportaż historyczny została przyznana reporterce i publicystce Kalinie Błażejowskiej za książkę „Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych” (Wydawnictwo Czarne). To historia zapomnianej zbrodni, jakiej niemieccy lekarze w ramach programu „eutanazji” dokonali na co najmniej 20 tys. ludzi chorych psychicznie, niepełnosprawnych i wymagających opieki. Autorka odnalazła niepublikowane dotąd dokumenty, rozmawiała też z ostatnimi żyjącymi świadkami, o swojej pracy mówi w następujący sposób:

„Pisałam „Bezdusznych” tak, by trafić nie tylko do pasjonatów historii Polski, historii II wojny czy historii psychiatrii. Starałam się konstruować opowieść w taki sposób, żeby wciągnąć w nią także osoby, które nie mają pojęcia o opisywanych wydarzeniach. To po prostu ciekawa, wielowątkowa, dramatyczna opowieść”.

Przewodniczący Kapituły Nagrody dr Piotr Cywiński, wręczając statuetkę Kalinie Bożejowskiej powiedział:

„Jest to książka, która bardzo mocno ukazuje powiązania ideologii z czynami, ale też pokazuje ludzi, który to robią, bo dano im taką możliwość, pokazuje również ten subtelny balans pomiędzy jednostką a systemem. System może coś nakazać, ale to jednostki potem to wykonują i to bardzo wyraźnie w tej książce widać”.

W kategorii  Nagroda specjalna Kapituła nagrodziła książkę Christophera Millera „The War Came To Us: Life and Death in Ukraine” (Bloomsbury Publishing PLC). Autor jest amerykańskim dziennikarzem od kilkunastu lat piszącym reportaże z Ukrainy i Europy Wschodniej. Jego książka to nie tylko osobista relacja wydarzeń, ale także piękna opowieść o walczącej Ukrainie.

„Trudno pisze się o wydarzeniu, które ciągle trwa, zwłaszcza jeśli chodzi o wojnę. […] Postanowiłem skupić się na tym, jak Ukraina znalazła się w stanie wojny i na niezwykle odważnej reakcji Ukraińców na rosyjską agresję. O niczym innym nie marzę, jak o przegranej Rosji i zakończeniu wojny. Chciałbym zobaczyć, jak Ukraina wraca na właściwe tory i staje się wolnym, demokratycznym państwem, ponieważ tak wiele w tym celu poświęciła” – mówił Miller w rozmowie z Instytutem Pileckiego.

Kapituła wyróżniła w tym roku dr. Łukasza Dryblaka za publikację „Szermierze wolności i zakładnicy imperium. Emigracyjny dialog polsko-rosyjski w latach 1939–1956. Konfrontacje idei, koncepcji oraz analiz politycznych” (Wydawnictwo IH PAN), dr Katarzynę Nowak za „Kingdom of Barracks. Polish Displaced Persons in Allied-Occupied Germany and Austria” (Mc Gill-Queen’s University Press), a także ukraińską historyczkę i dziennikarkę Ołenę Stiażkinową za książkę „Ukraine, War, Love: A Donetsk Diary”(Harvard Ukrainian Research Institute).

Oprócz nagrodzonych warto sięgnąć również po tytuły nominowane. Każdego roku do konkursu zostają zgłoszone książki, spośród których Kapituła nominuje kilkanaście najlepszych. Każda z nich zasługuje na lekturę. W tym roku wśród 13 nominowanych publikacji znalazły się niezwykle ciekawe pozycje, jak choćby „Marchlewszczyzna 1925-1935. Polski rejon narodowościowy na sowieckiej Ukrainie” Henryka Strońskiegoczy „Ukryta przestrzeń. Wojskowe lata warszawskiego Bemowa 1945-1989” Pawła Brudka, czy „Ostatni Białystoker” – opowieść Marty Sawickiej-Danielak o Benie Midlerze, ocalałym z sześciu obozów zagłady ostatnim żyjącym świadku powstania w białostockim getcie.

Więcej informacji o Nagrodzie Pileckiego można znaleźć na stronie www.instytutpileckiego.pl