Wróżby, snopek zboża i rzucanie grochem - oto dawne świąteczne zwyczaje na Kujawach i Pomorzu

W obrzędowości Bożego Narodzenia zwyczaje o genezie chrześcijańskiej przeplatają się z tymi, które swoimi korzeniami sięgają znacznie wcześniej. Jak mówi nam Hanna Łopatyńska z Muzeum Etnograficznego w Toruniu, święta te przypadają na czas zimowego przesilenia, który według dawnych wierzeń był istotny dla zachowania ciągłości wegetacyjnej. W związku z tym, w zwyczajach bożonarodzeniowych oprócz sensów związanych z celebrowaniem narodzin Chrystusa, możemy spotkać wiele czynności mających znaczenie magiczne. Wykonywanie ich miało gwarantować urodzaj, zdrowie i płodność. Jak wyglądało to w naszym regionie?

Na Kujawach, Pałukach i ziemi dobrzyńskiej na przykład przed Wigilią ustawiano w kącie izby snopek zboża, a na podłodze rozsypywano słomę. Choinka ozdobiona bibułkowymi i słomianymi dekoracjami, małymi opłatkami i świeczkami w blaszanych lichtarzykach z kolei charakterystyczne były na Kociewiu, w Borach Tucholskich i ziemi chełmińskiej już na początku XX wieku. W niektórych zaś miejscowościach nad stołem wieszano czubek sosenki udekorowany jabłkami, orzechami i piernikami.
W różnych zakątkach regionu panowały też różne zwyczaje kulinarne.

Co ciekawe, jeszcze na początku lat 60. XX wieku nie we wszystkich miejscowościach Pomorza obchodzono Wigilię.

– Tam, gdzie spożywano uroczystą wieczerzę jedzono ryby, śledzie, zupę grzybową, zupę z suszonych owoców, kiszkę z kaszy i ziemniaków, kaszę jaglaną, kluski i pieczywo z makiem. Resztki potraw z kolorowym opłatkiem zanoszono zwierzętom. Miało to zagwarantować ich dobry chów – opowiada Hanna Łopatyńska.

Kolędowanie, jak i dziś, było dawniej ważnym elementem obchodów świąt Bożego Narodzenia. Na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej pojawiał się różne grupy kolędników – chłopcy z szopką lub gwiazdą od Bożego Narodzenia do Trzech Króli, trzaskający z batów „na urodzaj” młodzieńcy w okresie noworocznym, a także kolędnicy z herodami odwiedzający domy w okolicy święta Trzech Króli. Na Pałukach z kolei już od Wigilii wsie obchodzili kolędnicy z gwiazdorem i św. Józefem, ubrani w kożuchy, z zamaskowanymi lub posmarowanymi sadzą twarzami. Gwiazdor, który nosił ze sobą łakocie i rózgę, odpytywał dzieci z pacierza. Wśród „przebierańców” pojawiały się jednak także mniej oczywiste postacie.

- Na Pomorzu i ziemi chełmińskiej w czasie świąt, oprócz szopkarzy, kolędników z gwiazdą i herodów pojawiały się też grupy zwane gwiazdorami, gwiżdżami lub gwizdami. Pojawiali się w strojach bociana, kozy, niedźwiedzia, kominiarza, baby i dziada, śmierci i diabła, którym przewodził gwiazdor w kożuchu lub słomianym płaszczu – podejmuje opowieść Hanna Łopatyńska. – We wszystkich regionach kolędników chętnie przyjmowano. Wierzono bowiem, że wypędzają zło i przynoszą dobro. Czasami gospodynie piekły specjalnie dla nich ciastka, zwane szczodrakami lub rogalami.

Co ciekawe, nieodłącznym elementem wigilii Bożego Narodzenia były… wróżby.

Pogoda miała przepowiadać urodzaj na cały następny rok. Pierwszy dzień świąt był okazją do wyścigów wozami podczas powrotów z kościoła.

- Ten, kto był pierwszy w zagrodzie miał mieć najlepsze konie i plony w nadchodzącym roku – wyjaśnia Hanna Łopatyńska. – Z kolei w drugi dzień świąt gospodarze opasywali się powrósłami, a po powrocie obwiązywali nimi drzewa owocowe, żeby rodziły liczne i zdrowe owoce.

Jeszcze innym zwyczajem było rzucanie z chóru kościelnego podczas nabożeństwa grochem lub zbożem na obecnych. - Była o pozostałość po magicznym zwyczaju mającym na celu zapewnienie zdrowia i siły obsypanym osobom, a według interpretacji chrześcijańskiej – pamiątka ukamienowania św. Szczepana.