Święta na Kujawach. Tradycje, zwyczaje i obrzędy związane z Bożym Narodzeniem, które obchodzili mieszkańcy Kujaw

Obrzędowy okres świąt Bożego Narodzenia na naszym terenie trwał od Wigilii, czyli 24 grudnia do 2 lutego, czyli święta Matki Boskiej Gromnicznej. Niezależnie od tego, w jaki sposób Kościół nakazywał obchodzenie świąt Bożego Narodzenia istniały również przesądy, zwyczaje, czy wróżby sięgające czasów przedchrześcijańskich.

Zgodnie z tradycją wieczerza wigilijna składała się z nieparzystej liczby potraw. Było ich 5, 7 lub 9. Jednak w niektórych domach na wigilijnym stole znajdowało się 12 potraw, które były nawiązaniem do 12 Apostołów obecnych podczas Ostatniej Wieczerzy. Na Wigilię przygotowywano zupę z suszonych śliwek, jagły, kapustę z grzybami, groch, śledzie, jabłka, orzechy. Niektóre źródła podają także kluski z makiem i barszcz czerwony. Były to plony zebrane z pól, lasów, wód i sadów. Niezależnie od tego, ile potraw znajdowało się na stole, wszyscy uczestnicy wieczerzy wigilijnej starali się spróbować każdego dania, ponieważ "kto ilu potraw wigilijnych nie zje, tyle go radości w roku następnym ominie".

Z każdej potrawy wigilijnej niewielka ilość była odkładana do glinianego naczynia. Jego zawartość była przeznaczona dla krów. nakryty był białym obrusem z lnu. Pod nim rozkładano siano i drobne monety. Potrawy były podawane przez gospodarza domu, ponieważ gospodyni nie mogła wstawać od stołu. Sądzono, że obecność gospodyni przy stole wigilijnym przez cały czas sprawi, że na wiosnę kury będą chętniej siadały na jajkach.

Znakiem do rozpoczęcia świętowania była pierwsza gwiazdka pojawiająca się na niebie. Stanowi ona symbol Gwiazdy Betlejemskiej, którą zobaczyli Trzej Królowie. Po ujrzeniu jej na niebie można była zasiąść do uroczystej wieczerzy. Zgodnie z tradycją wigilijna kolacja rozpoczyna się łamaniem opłatka między domownikami, podczas którego składamy sobie życzenia. Opłatek jest symbolem chleba. Panował taki zwyczaj, że wpierw opłatkiem dzielą się najstarsi, a na końcu dzieci.

Opłatek, zazwyczaj kolorowy, wraz ze wcześniej odłożonym jedzeniem dawano także zwierzętom. Odbywało się to w Pierwszy Dzień Bożego Narodzenia.

Ważną dekoracją podczas wieczoru wigilijnego była świerkowa lub sosnowa, którą wieszano pod sufitem wierzchołkiem do dołu. Z czasem zastąpiono ją drzewkiem umieszczanym bezpośrednio na podłodze. Drzewko było ozdabiane płodami lasów, pól i sadów. Zatem na świątecznym drzewku lądowały jabłka, orzechy, a także ciasteczka w kształcie zwierząt i inne ozdoby, np. łańcuchy papierowe. Zielone drzewko symbolizowało magiczne zapewnienie ciągłości życia i zaprzeczenie śmierci.

W trakcie Wigilii pojawiały się również elementy metafizyczne. Wskazywały one na obecność istot z zaświatów przy stole. Ważne było, by nie zakłócić ich spokoju, dlatego nie wykonywano głośnych prac domowych i nie używano ostrych narzędzi, ponieważ mogłyby one urazić pozaziemskie istoty. Obecnie pozostałością po tym zwyczaju jest pozostawianie pustego nakrycia przy stole, które przeznaczone jest dla nieoczekiwanego gościa. Nawet wspomniany wcześniej zestaw potraw potwierdza, że były one przygotowane dla zmarłych. Na Kujawach składniki, które były podstawą dla potraw wigilijnych, stanowiły ulubione produkty zmarłych i niegdyś zanoszono je na groby podczas styp.

Po zjedzeniu wigilijnej kolacji każdy spod obrusa wyjmował pojedyncze źdźbło siana, które związane było z wróżbą długiego lub krótkiego życia. Osoba, która wyciągnęła najdłuższe źdźbło, miała żyć najdłużej. Oprócz tego dzieci wyciągały spod obrusa monety, a gospodarze domu ze snopów ustawionych pod ścianą wyciągali kłosy i rzucali je pod powałę. Miało to pokazać, jakie będą przyszłoroczne plony.

W dawnym czasach zwracano także uwagę na pogodę. Jeśli noc była gwiaździsta, oznaczało to, że kury będą dobrze się nosiły. Z kolei pochmurna noc miała symbolizować, że krowy przez cały rok będą dojne.

Nie bez znaczenia było również to, w jaki dzień tygodnia przypadały święta. Według kujawskiej przepowiedni, Boże Narodzenie w niedzielę oznaczało słoneczny i pogodny rok, w środę - rok robaczywy, w czwartek - rok urodzajny w pszenicę, zaś w piątek - mglisty i ponury.

Rankiem Pierwszego Dnia Świąt gospodyni dawała zwierzętom kolorowy opłatek wraz z wcześniej odłożonym jedzeniem z wieczerzy wigilijnej. Uważano, że w noc wigilijną krowy mogą mówić. Miałby być to dar, który wynikał z obecności tych zwierząt przy narodzinach Jezusa.

Natomiast Drugiego Dnia Świąt w trakcie podróży do kościoła gospodarz opasywał się powrósłem ze słomy. Po powrocie opasywał wszystkie drzewa w sadzie tą słomą, aby te obficie rodziły a ich owoce nie były robaczywe.

W Drugi Dzień Świąt w trakcie mszy w zgromadzonych ludzi rzucano grochem lub ziarnami zbóż. Była to pamiątka ukamienowania pierwszego męczennika za wiarę chrześcijańską - św. Szczepana. Zwyczaj ten nawiązywał do dawnych praktyk magicznych, które miały osoby obsypane obdarować zdrowiem i siłą. Poświęcone tego dnia ziarna dodawano do wiosennego siewu. Miało to zapewnić pomyślne uprawy i dobry plon.

Od Drugiego Dnia Świąt Bożego Narodzenia do święta Trzech Króli obserwowano uważnie pogodę, ponieważ miała ona symbolizować to, jaka czeka społeczeństwo w ciągu najbliższego roku. Każdy spośród tych 12 dni zapowiadał pogodę danego miesiąca.

Czas Bożego Narodzenia i dni następujące po świętach, aż do Trzech Króli był gwarny, a społeczeństwo odwiedzało się wzajemnie. Ludzie na wsiach brali udział w rozmaitych obrzędach i zwyczajach. Jednym z nich było chodzenie chłopców z szopką. Do czasów I Wojny Światowej szopki były bogato strojone, a figurki znajdujące się w nich oprócz tego, że często były rzeźbione, poruszały się za pomocą pociąganego sznurka. Chodzenie z szopką przetrwało czasy wojenne, jednakże wówczas szopki nie wyglądały już tak atrakcyjnie, a ich zdobienia nie były tak bogate. Figurki najczęściej były zrobione z papieru lub kupowano je na jarmarkach. Dodatkowo w szopce zapalano jedną lub dwie świeczki. Szopkom towarzyszyło kolędowanie. W zanim za to, chłopcy otrzymywali od odwiedzonych osób jabłka, orzechy, świąteczne pieczywa, niekiedy były to również pieniądze.

Poza szopkami powszechnie wystawiano także jasełka. Największe widowiska przedstawiane były w święto Trzech Króli i nazywano je "herodami". Ich bohaterem był król Herod. Na jasełkach oprócz biblijnej historii Heroda przestawiane były też opowieści o Trzech Królach. Treść "herodów" miała zaspokoić potrzebę świata uporządkowanego, w którym zło ponosi klęskę, a dobro zwycięża i jest nagradzane.

Do dnia dzisiejszego niektóre z dawnych zwyczajów nadal obowiązują w wielu domach w naszym regionie. To pokazuje, jak duże jest przywiązanie do tradycji w naszym regionie.