Co zmieniło się na Starym Rynku w Bydgoszczy przez 676 lat. Czyli o historycznych centrach miast Kujaw i Pomorza

Zobacz wideo: Budowa nowego kampusu Akademii Muzycznej może się rozpocząć

Główny plac miasta ani całe dzisiejsze Stare Miasto nie przypominają rzecz jasna tych z czasów lokacji. Pierwotnie była to tylko równina w pobliżu grodu, nie zajęta i opuszczona. Wiemy to z opisu lokacyjnego na prawie magdeburskim (wydanego w Brześciu Kujawskim, ówczesnej stolicy księstwa brzesko-kujawskiego).

- Wspomniany gród zbudowano w latach 1037-1038, jak wykazały badania dendrologiczne pni użytych do budowy. Gród powstał na wyspie na Brdzie. I nie był to, jestem o tym przekonany, gród piastowski, a pomorski, strzegący południowej granicy tej dzielnicy, podobnie jak Wyszogród, Strzelce Górne, Pawłówek, Nakło – przekonuje archeolog Robert Grochowski, który prowadził badania bydgoskiego grodu.

Jego zdaniem granica ówczesnego Pomorza rozciągała się także na Puszczę Bydgoską i sięgała aż do południowej krawędzi Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej w okolice dzisiejszego Tarkowa Dolnego. Kraj pierwszych Piastów (czyli twórca polskiej państwowości) właściwie rozpadał się po serii buntów, których kulminacją w roku 1038 była tzw. reakcja pogańska i najazd wojsk czeskich Brzetysława I, a jedyną dzielnicą piastowską, która ocalała z zamętu było Mazowsze. Pomorze usamodzielniło się od władzy piastowskiej.

Władza piastowska wróciła jednak na te ziemie i urządzanie miasta w połowie XIV wieku, które odtąd miało się nazywać Kunigesburg (czyli Królewiec, Królewskie Miasto), Kazimierz Wielki powierzył dwóm Niemcom - Janowi Kiesselhuthowi oraz jego towarzyszowi Konradowi. Zostali pierwszymi dziedzicznymi wójtami miasta.

Nazwa Kunigesburg nie przyjęła się i miasto funkcjonowało pod słowiańską nazwą Bydgoszcza. Kiedy zaczęto mówić o Brombergu, dokładnie nie wiadomo, ale pewne jest, że stało się to za sprawą niemieckich osadników (oficjalnie z chwilą zajęcia miasta w roku 1772 przez królestwo Prus. Współczesna nazwa Bydgoszcz zaczęła funkcjonować ok. XVII – XVIII stulecia.

Po roku 1346 wszystkie powstające przy rynku domy były drewniane. Tak było przecież w każdym mieście i akurat do tego faktu ni jak ma się do znane powiedzenie, że Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a opuścił murowaną. Owszem, przypisuje się mu otoczenie murami od 24 do 35 miast i zbudowanie 36-50 zamków (w tym bydgoskiego), ale mieszkańcy sami musieli stawiać swoje domy, a jedynym dostępnym wówczas dla zwykłego zjadacza chleba budulcem było drewno.

Pierwszy ratusz pośrodku rynku wzniesiono prawdopodobnie już w XIV wieku i także z drewna. Pierwsze budynki murowane pojawiły się za sprawą bogatych mieszczan dopiero w XV wieku, a najpewniej pod koniec tegoż stulecia. Ludzie bogacili się głównie dzięki handlowi dobrami spławianymi Brdą i Wisłą.

W tym czasie na rynku powstał także murowany ratusz w stylu gotyckim, który jednak spłonął w roku 1511. Budowę nowego ukończono dopiero ok. roku 1600 r. Jego ozdobą była wysoka wieża w stylu renesansowym. Relikty gotyckiego ratusza (fundamenty oraz resztki sklepień piwnic), odkryto podczas badań archeologicznych w roku 2010. Odkryto też ślady osadnictwa przedlokacyjnego – z XII i początku XIII wieku, a także znacznie wcześniejszego z II-III wiek p.n.e.).

O trzecim rauszu, obecnym, piszemy niżej.

Sam rynek nosił nazwę Ring, co było powszechne w polskich miastach od średniowiecza (np. w Krakowie). Ringiem pozostał do pierwszej połowy XVIII stulecia.

Za czasów pruskich główny plac miasta nazywał się Markt (lub Hauptmarkt) oraz Friedrichs-Platz, zaś podczas okupacji hitlerowskiej początkowo General-von-Kluge-Platz, później ponownie Friedrichs- Platz. Pod koniec lat 20. i do początku września 1939 roku Stary Rynek nosił imię marszałka Józefa Piłsudskiego. Po wojnie znów stał się Starym Rynkiem, z wyjątkiem lat 1950-1955, gdy władze komunistyczne przemianowały go na Plac Bohaterów Stalingradu.

W trakcie badań prowadzonych w roku 1969 przed budową pomnika Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej światło dzienne ujrzały fundamenty i krypty kościoła jezuitów pw. św. Ignacego Loyoli.

Z tą częścią Starego Rynku wiąże się jeden z najbardziej tragicznych epizodów w historii Bydgoszczy - w odwecie za pomoc w stłumieniu przez wycofujące się Wojsko Polskie hitlerowskiej dywersji (Niemcy nazwali to bydgoską krwawą niedzielą) 9 i 10 września dokonano publicznej egzekucji 50 Polaków. W miejscu zburzonego kościoła i całej zachodniej pierzei Niemcy chcieli zbudować nowy ratusz w stylu narodowosocjalistycznym, co czego na szczęście nie doszło.

Do dziś trwa dyskusja o tym, czy należy odbudować zachodnią pierzeję? Gdyby tak się stało, ponownie przysłonięta zostałaby okazała współczesna siedziba władz Bydgoszczy. To dawne kolegium jezuickie. Zakonnicy przybyli nad Brdę na początku XVII wieku, aby przeciwstawić się wpływom reformacji. W zakupionej w roku 1637 kamienicy urządzili szkołę, którą później znacząco rozbudowali przekształcając w kolegium. Dziś uznaje się, iż była to pierwsza wyższa uczelnia w Bydgoszczy. Kształcili się w niej synowie szlachty z okolic miasta, a także bogatego mieszczaństwa.

W roku 1878 (czasy zaborów) budynek kupiło miasto i po zmianie elewacji z barokowej na klasycystyczną, z domieszką eklektyzmu, urządziło tu ratusz. I tak już zostało.

Niemcy wyburzyli podczas wojny także fragment pierzei północnej, aby poszerzyć ul. Mostową dla uroczystych przemarszów Wermachtu. Mostową ponownie zwężono dobudowując kamienice dopiero w latach 2006-2007.

Bydgoszczanie pamiętają też zbudowany w latach 1967-68 architektoniczny koszmarek stojący w północno-wschodniej części Starego Rynku – bar „Kaskada” (rozebrany w latach 2011-2012). W roku 2013 rozpoczęto odbudowę tego fragmentu rynku, przywracając historyczną ulicę Jatki.

Współczesną atrakcją wschodniej pierzei jest ukazująca się w oknie kamienicy pod numerem 15 postać Mistrza Twardowskiego. To nawiązanie do legendy o czarnoksiężniku, który bawił w roku 1560 nad Brdą i mieszkał w pokoju nad znajdującą się w sąsiedztwie (nr 19) gospodzie „Pod Zgorzelcem".

* Stary Rynek od początku był centrum administracyjnym i handlowym miasta, i funkcje tę zachował właściwie do dziś, z mniejszym akcentem na aspekt handlowy, bowiem nie ma już na nim kramów, nie odbywają się regularne targi. Kramy powracają przy okazji Jarmarku Bożonarodzeniowego.