Pająki. Węże. Skorpiony. Żaby. Na wystawie czasowej w Centrum Nauki Kopernik tętni życie! Można przyjrzeć się bliżej przedstawicielom 30. gatunków jadowitych zwierząt, poznać ich niezwykłe zdolności i zwyczaje. Niepokoi Was perspektywa stanięcia oko w oko (lub w oczy) ze stworzeniami, które wzbudzają respekt i nie kojarzą się z pluszowymi przytulankami? Spróbujcie przełamać strach. Większości tych zwierząt nie spotkacie na co dzień. Warto dowiedzieć się, gdzie bytują i zrozumieć mechanizmy ich zachowania, by uchronić się przed niebezpiecznym spotkaniem. Możecie także zachwycić się ich ubarwieniem, budową ciała, zdolnością kamuflażu. Trochę wbrew zasadom panującym w Koperniku, na tej wystawie niczego się nie dotyka.
Toksyczne moce
Główny bohater wystawy jest niewidoczny. To jad, który pozostaje ukryty w specjalnych gruczołach. Służy on zwierzętom do odstraszania drapieżników, obrony przed atakiem i walki. Bywa zabójczy także dla ludzi – stąd zła sława pająków czy węży, która przeniosła się na wszystkie (w większości niegroźne) ich gatunki. Z ponad 3 tys. znanych gatunków węży tylko ok. 450 jest jadowitych, a w Polsce jeden – żmija zygzakowata. Większość węży unika kontaktu z ludźmi i atakuje tylko w obronie. Pomagają za to kontrolować populacje gryzoni i innych małych zwierząt, co zapobiega nadmiernemu rozprzestrzenianiu się chorób i utrzymuje równowagę ekologiczną. Dotychczas opisano ok. 50 tys. gatunków pająków, a 3% z nich może być niebezpiecznych dla człowieka.
Jadowite zwierzęta są powściągliwe w korzystaniu ze swoich supermocy. Po użyciu jadu zazwyczaj pozostają bezbronne i potrzebują czasu, by wyprodukować kolejną porcję toksyny. W związku z tym, zanim posuną się do ostateczności, korzystają z różnych sygnałów ostrzegawczych – syczenia, grzechotania, szybkich ruchów, prezentowania „groźnego” ubarwienia.
Na wystawie zwierzęta mieszkają w bezpiecznych (dla siebie i zwiedzających) terrariach, umożliwiających obserwacje z bliskiej odległości. Można się dowiedzieć, gdzie gromadzą jad, jak się nim posługują i jakie są tego konsekwencje.
Unikatowa moc jadu
Jad może nie tylko zagrażać życiu, ale także je ratować. Naukowcy badają poszczególne toksyny i odkrywają ich potencjał. Substancje blokujące system nerwowy są wykorzystywane w lekach przeciwbólowych, a związki rozrzedzające krew – w kardiologii.
Mieszkające na wystawie zwierzęta wniosły swój wkład w rozwój medycyny. Toksyna obecna w jadzie żararaki rogatej ma zastosowanie w leczeniu nadciśnienia i chorób serca. Jaszczurki z rodzaju heloderma wytwarzają peptyd wspomagający wydzielanie insuliny w odpowiedzi na wzrost poziomu cukru, co pomaga w obniżeniu poziomu glukozy u osób z cukrzycą typu 2. Grzechotnikowi skalnemu zawdzięczamy leki zapobiegające tworzeniu się skrzepów krwi oraz wspierające rozkład zakrzepów. Dzięki ptasznikowi królewskiemu możemy już wkrótce pozyskać nowe środki przeciwbólowe, silniejsze od morfiny i mniej uzależniające. Skorpion azjatycki niedługo wesprze nas w walce z antybiotykoopornymi infekcjami bakteryjnymi. Niektóre peptydy z jego jadu wykazują również właściwości antynowotworowe.
Dotąd przebadano pod kątem zastosowań medycznych ok. tysiąca toksyn zwierzęcych, a na rynek trafiły zawierające je leki. Szacuje się, że na odkrycie czekają jeszcze miliony substancji. Niestety, wraz z zanikaniem gatunków, tracimy dostarczycieli jadów, a wraz z nimi – możliwość odkrywania nowych terapii opartych na nieznanych jeszcze toksynach. To kolejny powód, by spojrzeć na jadowite zwierzęta z większą sympatią i troską, a także otoczyć je ochroną.
Oswajanie natury
Wystawa „Trucizny. Supermoce natury” fascynuje starszych i młodszych gości Centrum Nauki Kopernik. Cicha przestrzeń i przyciemnione światła sprzyjają skupieniu, wypatrywaniu zwierząt w przestronnych terrariach oraz obserwacjom. Wizyta pomaga rozwijać wrażliwość na zdumiewające piękno przyrody i lepiej zrozumieć jej złożoność. Podpatrywane organizmy pobudzają wyobraźnię i ciekawość. Zwiedzanie wystawy sprawdzi się także jako punkt programu wycieczki szkolnej. Obserwacje jadowitych zwierząt, wsparte materiałami graficznymi i filmowymi, dostarczają dzieciom i młodzieży nowych informacji, skłaniają do krytycznego myślenia, wspierają rozwój kluczowych kompetencji, kształtują ich relacje z naturą i wzmacniają umiejętność samodzielnego uczenia się.
Jadowici superbohaterowie
Mokasyn
W latach 60. XX w. Hugh Alistair Reid zaproponował stosowanie jadu mokasyna gładkiego w przypadkach zakrzepicy żył głębokich. Odkrył on, że jedna z toksyn zawartych w jadzie tego węża (ancrod), ma działanie przeciwzakrzepowe. Zawierający to białko lek (o nazwie arvin) dopuszczono do stosowania w roku 1968. Później został on zastąpiony przez inne środki przeciwzakrzepowe, stworzone również na bazie jadów węży.
Żararaka
Jad brazylijskiej żararaki pospolitej stał się punktem wyjścia całej grupy leków powszechnie stosowanych przez miliony ludzi w leczeniu nadciśnienia tętniczego. Wszystko zaczęło się od obserwacji. Pracujący na plantacjach bananów po ukąszeniu przez tę żmiję tracili przytomności z powodu gwałtownego spadku ciśnienia krwi. Naukowcom udało się wyizolować z jadu substancję odpowiedzialną za ten spadek, zmodyfikować na poziomie cząsteczkowym i zsyntetyzować. Ostateczna wersja przeszła badania kliniczne i w 1975 r. została zatwierdzona jako lek na nadciśnienie pod nazwą kaptopryl.
Heloderma
Jaszczurka występująca na pustyniach Arizony pożywia się zaledwie trzy razy do roku, a mimo to poziom cukru w jej krwi utrzymuje się na zadziwiająco stałym poziomie. W 1992 r. endokrynolog John Eng wyodrębnił z jadu zawartego w ślinie helodermy związek chemiczny regulujący poziom cukru, a także osłabiający apetyt. Eksenatyd działa jak naturalny hormon: pobudza komórki do radzenia sobie z nadmiernym stężeniem cukru, a pozostaje nieaktywny wtedy, gdy poziom cukru jest w normie. Pomaga osobom chorym na cukrzycę typu 2 w wytwarzaniu insuliny i utrzymywaniu prawidłowej masy ciała.
Ptasznik
Jad ptaszników z rodzaju Poecilotheria zawiera peptydy działające na układ nerwowy. Niektóre jego toksyny są badane pod kątem działania przeciwbólowego, ponieważ mogą wpływać na receptory bólu. Związki te mogą mieć potencjał do rozwoju nowych leków przeciwbólowych, które są bardziej specyficzne i mniej uzależniające niż tradycyjne środki.
Wystawa „Trucizny. Supermoce natury” dostępna jest do 30 września 2025 r., w ramach biletu na wystawy Centrum Nauki Kopernik. Obejmuje on zwiedzanie całej ekspozycji, złożonej z kilkuset eksponatów. Zapewnia także wstęp do Teatru Wysokich Napięć, Teatru Robotycznego, Majsterni (przestrzeni swobodnego eksperymentowania), a w weekendy również do laboratoriów edukacyjnych.
Więcej o atrakcjach w Koperniku: Wystawy | Centrum Nauki Kopernik
Partnerem Wystawy Czasowej jest Samsung.
