Legioniście niczego nie żal

- Niczego nie żałuję - tak mówi się w Legii Cudzoziemskiej i tak też zatytułował Pan wspomnienia żołnierza AK i weterana z Indochin. Panu Zygmuntowi naprawdę niczego nie jest żal?
Myślę, że tytuł książki „NICZEGO NIE ŻAŁUJĘ. Od powstania warszawskiego z Armią Krajową do Indochin z Legią Cudzoziemską” bardzo trafnie oddaje całe życie Zygmunta Jatczaka, od którego podczas naszych rozmów nigdy nie usłyszałem, że chciałby cofnąć czas i coś zmienić. Pan Zygmunt nie żałuje, że uczestniczył w powstaniu warszawskim, po którym jak wielu trafił do obozu jenieckiego, ani tego, że służył w Legii Cudzoziemskiej. Życie w cywilu też go nie rozpieszczało zarówno we Francji, jak i w Polsce, do której wrócił na przełomie lat 50. i 60. Pan Zygmunt mimo tych wszystkich przeżyć jest autentycznie szczęśliwym człowiekiem. A co do powiedzenia „Niczego nie żałuję”, zostało ono w Legii zaczerpnięte ze słynnej piosenki Edith Piaf, która śpiewała „Non, je ne regrette rien”.
Jak poznał Pan żywą legendę Armii Krajowej, żołnierza Batalionu „Miotła” i „Czata49”?
Okazało się, że prezes naszego stowarzyszenia Zbigniew Truszczyński mieszka całkiem niedaleko pana Zygmunta, z którym mnie zapoznał, za co jestem mu bardzo wdzięczny. Z panem Zygmuntem spotykamy się już od wielu lat, w pewnym momencie zaczęliśmy się przyjaźnić.
Jak długo pracowaliście Panowie nad książką?
Pan Zygmunt ma już swoje lata, dlatego nie mógł codziennie prowadzić długich rozmów. Nad spisywaniem wspomnień pracowałem od 2009 do 2014 roku. W międzyczasie napisałem kilka artykułów, które opublikowano w magazynie „Komandos”, a także na stronie internetowej naszego stowarzyszenia.
Wspomnienia powstańca i weterana walk z Indochin czyta się jak typowy żołnierski dziennik czy może bardziej jak powieść sensacyjną?
W tej książce nie ma taniej sensacji. Są tu ilustrowane fotografiami dzieje II wojny światowej, w tym okupacji Warszawy, i służby w Legii Cudzoziemskiej widziane oczami prostego żołnierza, który - jak ośmielę się twierdzić - jest prawdopodobnie ostatnim żyjącym w Polsce weteranem walk w Indochinach, będących prawdziwą rzezią, zginęło ponad 10 tysięcy legionistów.
Dlaczego o legionistach tak mało się mówi?
Przez długie lata po II wojnie światowej służba w Legii Cudzoziemskiej była w naszym kraju zakazana. Ktoś, kto był legionistą i wrócił do Polski w czasach PRL-u, a tak zrobił pan Zygmunt, ryzykował tym, że mógł zostać aresztowany i sądzony za służbę w obcej armii. Zresztą władze komunistyczne dbały o to, by o Legii mówić jako oddziale najemników służby francuskiego imperializmu, publikowano książki, które przedstawiały Legię w negatywnym świetle.
Czym zatem Legia Cudzoziemska była dla Polaków - ucieczką, tułaczką po świecie, sposobem na życie?
To zależy, o jakich czasach mówimy. Jeśli sięgniemy do początków Legii, czyli 1831 roku, kiedy to w Polsce powstanie listopadowe kończy się porażką, wówczas tysiące polskich żołnierzy emigruje do Francji, gdzie okazuje się, że mogą walczyć ku chwale Polski w armii francuskiej, a dokładniej w nowo sformowanej jednostce nazwanej Legią Cudzoziemską. Jednym z pierwszych batalionów Legii był ten, składający się z samych Polaków. A że Francuzi nie żyli wówczas w zgodzie z Austriakami, Polacy mieli więc nadzieję, że w Legii będą walczyć z zaborcą Polski. Sytuacja się zmieniła nieco w połowie XIX wieku, kiedy oddziały Legii koncentrowały się w północnej Afryce - Algierii, Maroku. Polaków będzie znacznie mniej, a ci którzy się wcielą w szeregi, będą raczej obieżyświatami, chcącymi przeżyć przygodę lub osobami, które nie mogły odnaleźć się w życiu. Zapewne była też niewielka grupa osób uciekających przed procesami sądowymi, bo Legia gwarantowała dawniej pełną anonimowość. Wybuch I wojny światowej sprawił, że do Legii znów napłynęła fala Polaków z niepodległościowymi nadziejami. Z kolei w okresie międzywojennym, obok pogoni za przygodą, ważny stał się też aspekt pracy, bo z jej znalezieniem emigranci mogli mieć wtedy problemy. Po wybuchu II wojny światowej szeregi Legii zasilili jeńcy wojenni, obok Polaków, dużo było też Niemców. Co ciekawe, pan Zygmunt w Legii nie spotkał nigdy niemieckich żołnierzy, którzy wcześniej należeliby do gestapo czy SS, co oczywiście nie wyklucza tego, że ludzi z taką przeszłością w Legii w ogóle nie było. Natomiast w latach 1950-80 do Legii szli głównie ci, którzy nie potrafili odnaleźć się w Polsce lub byli po prostu żądni przygód. Do tego doszedł też walor ekonomiczny - pensja zawodowego żołnierza Legii była istotnym czynnikiem w czasach PRL-u, może mieć znaczenie także i dziś, aczkolwiek chyba nie najważniejsze.

Wystawa „Polacy w Legii Cudzoziemskiej” w Galerii Wieży Ciśnień nie bez powodu jest pokazywana w Bydgoszczy. Zdradzi mi Pan coś więcej o Henryku Branickim?
Rzeczywiście, sierżant Henryk Branicki pochodził z Bydgoszczy, jego rodzice mieszkali przy ulicy Toruńskiej 14. Jak sam wspomina w listach, już jako 12-letni chłopiec słyszał o Legii Cudzoziemskiej (musiało to być w okolicach I wojny światowej) i zaczął myśleć o tym, by do niej wstąpić. Jako 16-latek w Poznaniu wstąpił do Wojska Polskiego, w wieku 20 lat był już sierżantem, służył do 24. roku życia. W cywilu przez rok pracował w hurtowni drzewa, podejmował też naukę w Wyższej Szkole Handlowej. Wyjechał jednak z Polski, by zapomnieć o kuzynce, w której się nieszczęśliwie zakochał. Trafia do Francji, gdzie przez jakiś czas pracował w fabryce maszyn rolnych. Znał język francuski i niemiecki, więc był też tłumaczem, ale ostatecznie wstąpił do Legii - prawdopodobnie było to w czerwcu 1929 roku. Jako sierżant służył w 3. Pułku Piechoty Cudzoziemskiej do czerwca 1934 roku. Wiem na pewno, że w 1934 roku poważnie chory przebywał w szpitalu w północnej Afryce, bo to stamtąd są jego ostatnie listy. Czy przedłużył kontrakt, tego nie wiadomo.
Skąd ma Pan listy sierżanta Branickiego i wielu innych legionistów?
Miałem to szczęście, że udało mi się pozyskać kilka kompletów korespondencji polskich legionistów z okresu międzywojennego. Co ciekawe, w II RP zachęcano obywateli, by zaczęli wysyłać Polakom w Legii, np. gazety. Zresztą na naszej wystawie można zobaczyć kilka takich zdjęć, na których widać legionistów z polską prasą. Na tego typu pamiątki od czasu do czasu udaje mi się natrafić. Czasami ktoś zgłasza się do naszego stowarzyszenia, że ma w rodzinie dokumenty, które chciałby przekazać. Wystawa „Polacy w Legii Cudzoziemskiej” w dużej części opiera się na mojej kolekcji, którą zbieram od ponad 10 lat. Prezentowane eksponaty pochodzą również od kolegów ze stowarzyszenia, byłych legionistów. Wystawę współtworzy ze mną Paweł Adamczyk, falerysta posiadający jeden z większych, o ile nie największy, zbiór odznak Legii Cudzoziemskiej. Także członek stowarzyszenia.
Zachęcam wszystkich do obejrzenia tej wystawy, bo nigdy wcześniej nie było w naszym kraju ekspozycji, która ukazywałaby losy Polaków w dziejach Legii - od początku XX wieku do czasów współczesnych.

Warto wiedzieć
Krzysztof Schramm urodził się w 1968 roku w Poznaniu. Ukończył historię na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, obecnie uczy historii w IV LO w Poznaniu, którego jest absolwentem. W Stowarzyszeniu byłych żołnierzy i przyjaciół Legii Cudzoziemskiej w Polsce prowadzi sekcję historyczną.

Uwaga, dziś (w sobotę, 21 lutego) podczas wernisażu o godz. 14 w Galerii Wieży Ciśnień (ul. Filarecka 1) będzie można kupić książkę „Niczego nie żałuję. (…)”, w tym 30 egzemplarzy podpisanych przez samego Zygmunta Jatczaka! Cena 45 zł. Wystawę można zwiedzać do 11 marca.

Czytaj też http://jestimpreza.7dni.pl/328367,W-sobote-w-Galerii-Wiezy-Cisnien-otwarcie-pierwszej-w-kraju-wystawy-o-Polakach-w-Legii-Cudzoziemskiej.html