Kontrowersyjny generał. 100 lat temu Józefowi Hallerowi przypadł zaszczyt dokonania „zaślubin” Polski z morzem

Dziś, dzięki dystansowi czasowemu, ale też i stanowi wiedzy, postać gen. Hallera jest oceniana niejednoznacznie, często krytycznie. Zawsze miał swoich gorących zwolenników w szeregach endecji, najsilniejszej partii przed II wojną w naszym regionie, najlepiej reprezentującej ogół poglądów politycznych i społecznych mieszkańców Pomorza. Jako człowiek bardzo głęboko związany z religią katolicką i Kościołem, budował ideologię narodową i patriotyzm wyłącznie w oparciu o chrześcijańskie wartości. Dlatego w Bydgoszczy, Toruniu i innych miastach regionu podczas każdej z wizyt był entuzjastycznie witany przez tłumy mieszkańców – zwolenników endecji, ale też zwykłych ludzi, dla których stanowił symbol zwycięstwa i powrotu Polski na te ziemie.

Józef Haller był pod wieloma względami przeciwieństwem Józefa Piłsudskiego. Wyrośli z różnych tradycji i środowisk, mieli na wiele spraw rozbieżne poglądy. Piłsudski nie widział dla Hallera miejsca w szeregach generalicji wojska Rzeczpospolitej, dlatego od tej pory pełnił on już tylko drugorzędne role. W 1924 roku byli żołnierze generała utworzyli Związek Hallerczyków, który szybko stał się organizacją podporządkowaną endecji. Józef Haller był honorowym przewodniczącym organizacji, która szczególnie silnie działała w naszym regionie.

W tym czasie żona generała, Aleksandra z domu Sala, nabyła poniemieckie mieszkanie w Bydgoszczy. Małżonkowie jednak nigdy tu nie zamieszkali, Haller wolał przebywać w wojewódzkim Toruniu.

Po wykonaniu zadania, jakim było zajęcie w styczniu i lutym 1920 roku przez wojsko polskie ziem, które naszemu krajowi zostały przyznane, ta rola gen. Hallera skończyła się. Został wówczas generalnym inspektorem wojsk ochotniczych. W tym czasie żona generała, Aleksandra z domu Sala, nabyła poniemieckie mieszkanie w Bydgoszczy. Małżonkowie jednak nigdy tu nie zamieszkali, Haller wolał przebywać w wojewódzkim Toruniu. Potem mieszkanie zostało sprzedane, a Hallerowie kupili majątek w Gorzuchowie na północ od Chełmży. Dzięki staraniom generała rozpoczęto wówczas budowę tzw. hallerówki – szosy z Chełmży do Grudziądza przez… Gorzuchowo.

W Bydgoszczy Józef Haller do II wojny przebywał wielokrotnie. Jako prezes Polskiego Czerwonego Krzyża lustrował oddziały tej organizacji, brał udział w zjazdach i uroczystościach rocznicowych. Po 1926 roku przyjęcia gen. Hallera były już mniej entuzjastyczne, zwolennicy sanacji mocno dystansowali się od niego jako aktywnego opozycjonisty.

Po 1980 roku postać generała została przywrócona polskiej świadomości, jednocześnie też pojawiły się kontrowersje w jego ocenie.

W 1939 roku gen. Haller opuścił Polskę i nigdy już do niej nie wrócił. Zmarł w Anglii w 1960 roku, skazany przez ówczesne polskie władze i machinę propagandową na całkowite zapomnienie. Po 1980 roku postać generała została przywrócona polskiej świadomości, jednocześnie też pojawiły się kontrowersje w jego ocenie. Apologetką była np. prof. Maria Dzielska z Krakowa, odznaczona przez prezydenta Dudę Orderem Orła Białego, na której pogrzebie w 2018 roku osobiście by ł Jarosław Kaczyński. Z kolei wszelkie „za i przeciw” zebrał Marek Orłowski w swojej biografii generała, opublikowanej w 2007 roku, „wyciągając” całe mnóstwo negatywnych ocen działalności generała zarówno na niwie wojskowej, jak i cywilnej.

A jak oceniają postać gen. Hallera historycy z naszego regionu?
- Poza niewątpliwymi zasługami, posiadał także wiele cech, które utrudniały mu karierę – mówi prof. Włodzimierz Jastrzębski z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.- Był przede wszystkim typem awanturnika. Taki zachowaniem raz zyskiwał, a raz tracił. Niestety, wciąż funkcjonuje u nas przekonanie, że w 1920 roku był „wyzwolicielem” Pomorza. Tymczasem on był tylko dowódcą wojsk zajmujących Pomorze po prawej stronie Wisły. Po lewej, „bydgoskiej” stronie Wisły, owymi „wyzwolicielami” były wojska wielkopolskie dowodzone przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego i to powinien być pierwszoplanową postacią z tamtych lat. Ponadto, niestety, gen. Haller był zadeklarowanym antysemitą. Moim zdaniem odpowiada za wiele niekorzystnych zjawisk w życiu społeczeństwa pomorskiego w międzywojniu.

Gwałt i rabunek nie były rzadkością.

Historyk wojskowości z Torunia, dr Stefan Olszewski, zwraca z kolei uwagę na brak należytego nadzoru nad postępowaniem żołnierzy zajmujących Pomorze w 1920 roku ze strony gen. Hallera.

- Zajmowanie Pomorza przez hallerczyków zbyt często było tak przedstawiane, jakby sprowadzało się do uroczystości w ratuszach, parad wojskowych, przemówień, toastów i rautów. Przez tereny nadwiślańskie przemaszerowały tysiące „prostych żołnierzy”, w większości analfabetów ze wschodnich i południowych regionów Polski, nie zawsze zdających sobie sprawę – delikatnie to określając – czy są w kraju własnym czy u nieprzyjaciela. Gwałt i rabunek nie były rzadkością. Dużo błędów popełniono też podczas organizowania lokalnej administracji – mówi Stefan Olszewski. - Miejscowa inteligencja, wykształcona w niemieckich uczelniach, nie „rwała” się do polskich urzędów. Doprowadziło to do napływu urzędników państwowych, nie zawsze do głębi rozumiejących sytuację Pomorzaków, z innych dzielnic Polski (tzw. zalew Pomorza). Tak jak skomplikowana była sytuacja narodowościowa, tak i różnorodna była akceptacja wkraczających na Pomorze hallerczyków.