Co to za pomnik? - pytają młodzi bydgoszczanie i wszyscy przyjeżdżający do naszego miasta. Czy to koszykarze z NBA? Wyjaśnienie tego wcale nie okazuje się być proste.
Jest to oficjalnie pomnik Walki i Męczeństwa. Miał upamiętniać początkowo jedno wydarzenie w Bydgoszczy, bardzo bolesne i tragiczne, ale o wymiarze lokalnym. Władze woj. bydgoskiego w latach 60. ub. wieku postanowiły jednak nadać mu większy, szerszy wymiar. Wyszło to dość kiepsko.
My jesteśmy „ziemią”
Kiedy rozmawiałem o pomniku z niemiecką historyk, Sybille Dreher, nie była ona w stanie zrozumieć jego znaczenia. - Kogo ma upamiętniać? - pytała. - Waszych partyzantów czy żołnierzy? A może cywilów?
PRZECZYTAJ:Wszystkiego się nie da... [DZIELNICOWYM OKIEM]
Nic dziwnego, że skoro wymowa jest tak niejasna, o pomniku w Bydgoszczy opowiada się legendy, jak choćby tę, że został przeznaczony pierwotnie na pomnik bohaterów getta w Warszawie, a przeszkodził w jego ustawieniu w stolicy krzyż w dłoni jednej z postaci. Rzeczywistość okazuje się jednak tak skomplikowana, że wszelkie fantazje przerasta.
Ideą budowy pomnika na Rynku było uczczenie pamięci kilkudziesięciu bydgoszczan, rozstrzelanych 9 i 10 września przed stopniami nieistniejącego już kościoła pojezuickiego. Przewodniczący Prezydium WRN Aleksander Schmidt chciał jednak, by był to pomnik martyrologii całej ziemi bydgoskiej. Pół wieku temu regiony Polski licytowały się, który poniósł większe straty w czasie wojny. Władze województwa chciały być na głównym miejscu.
Nike na kolumnie
Ogłoszono konkurs na pomnik. Wygrał projekt Wacława Kowalika z Warszawy. Smukła postać Nike stała na wysokim cokole otoczonym płaskorzeźbami. W jednej ręce trzymała opuszczony w dół miecz, w drugiej - wzniesionej - bukiet kwiatów. Wysokość konstrukcji miała sięgać aż 23 metry! Co ciekawe, wizualizacja posągu ukazała się na znaczku pocztowym w serii prezentującej polskie pomniki.
Do realizacji zwycięskiej pracy nigdy jednak nie doszło.
W 1965 r. dyrektor Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy, Zbigniew Czerski, zaczął forsować pomysł zbudowania w miejscu nieistniejącej zachodniej pierzei Starego Rynku muzeum martyrologii, które miało jednocześnie pełnić rolę pomnika. Miała to być potężna szklano-aluminiowa bryła na filarach, z otwartą przestrzenią parteru. I ten pomysł upadł. Za to władze wojewódzkie i miejskie zwróciły się z prośbą o zaprojektowanie pomnika do prof. Franciszka Masiaka z Warszawy. Jeden z jego modeli spodobał się na tyle, że po kilku kolejnych poprawkach został zaakceptowany do realizacji. Do tego doszedł, pod hasłem upamiętnienia całej ziemi bydgoskiej, szaniec. Umieszczono w nim 80 bloków piaskowca o łącznej długości 30 m i wysokości 3,5 m.
Pomnik odlany na Śląsku ustawiony został 5 września 1969 roku. Miał on prezentować grupę bydgoszczan męczenników. Rzecz jasna, w czasach PRL-u nie mogło być mowy o symbolach religijnych. Krzyż w ręce jednej z ofiar dospawał dopiero w 1990 roku ówczesny sekretarz Miejskiego Komitetu Ochrony Pamięci, Henryk Kulpiński.
Pomnik... 22 Lipca?
W ostatnich latach ze Starego Rynku wyprowadzony został kamienny szaniec, okalający dawniej pomnik. Teraz, wraz z gruntowną modernizacją płyty placu, sam monument ma zostać jedynie przesunięty, a nie usunięty. Niewątpliwie pod naciskiem niewielkiej, ale za to głośnej grupy tzw. obrońców pomnika. Jakoś im nie przeszkadza to, że ludzie składają tam kwiaty i wieńce, np. z okazji... PRL-owskiego święta 22 Lipca czy 1 Maja, co jest z pewnością kpiną z ofiary, jaką ponieśli bydgoszczanie 9 i 10 września 1939 roku.
