Nazwy miejscowości to najstarsze i najtrwalsze świadectwa minionych dziejów, bezcenne dziedzictwo językowe.
<!** Image 3 align=right alt="Image 120404" sub="Nazwa Inowrocław kojarzy się z Wrocławiem, tymczasem jest to „nowy Włocławek”. Nakło z kolei swoją nazwę wywodzi od czeskiego określenia podmokłego terenu. Oryginalne źródło swojej nazwy ma Świecie / Grafika Milena Wojtkowiak">Ich badanie to prawdziwe „wykopki archeologiczne”, nieraz poszukiwanie „na ślepo”, nie zawsze kończące się powodzeniem.
Nazwy, które są dla nas oczywiste od zawsze, przez wieki podlegały różnym zmianom, dlatego trudne bywa dziś odtworzenie ich źródeł, a w niektórych przypadkach okazuje się to wręcz niemożliwe.
Klasycznym przykładem „nielogicznej” przeróbki jest Inowrocław. Każdy, kto pierwszy raz zastanawia się nad tą nazwą, musi szukać skojarzeń z Wrocławiem. Tymczasem w rzeczywistości jest to „nowy (mały) Włocławek”! Junivladislawia – tak brzmiała w średniowieczu nazwa miasta, zmieniona przez Prusaków podczas zaboru na Inawrazlaw, do której to nazwy nawiązano po odzyskaniu niepodległości.
<!** reklama>Myśmy zgubili, Czesi zachowali
Językoznawcy wyróżniają kilka rodzajów nazw miejscowości. Mogą one wywodzić się od wyrazów pospolitych, od nazw osobowych i innych nazw geograficznych. Duża ich część to nazwy topograficzne, odnoszące się do ukształtowania terenu bądź innych jego charakterystycznych cech. Nie w każdym przypadku jednak źródło jest oczywiste, często są nimi słowa, które wyszły już z użycia. Ich próby odtworzenia są żmudne i pracochłonne, wymagają znajomości nie tylko staropolszczyzny, ale i języka prasłowiańskiego, bądź współczesnych innych języków słowiańskich.
Przykładem może być Nakło nad Notecią. Najstarsza zapisana forma tej nazwy to „Nakieł”. W polszczyźnie wyraz ten od wieków nie funkcjonuje, zachowało się za to parę podobnych w języku czeskim, między innymi, „nakel” jako miejsce podmokłe, bagniste, zarośnięte roślinnością bagienną oraz „naklo” - miejsce rozładunku towarów. Położenie Nakła potwierdza, iż jest to właściwy trop.
Inne tego rodzaju nazwy w okolicach Bydgoszczy to: Wąsosz (od wąsosze – miejsce w rozwidleniu dróg lub rzek), Rajgród (od raja – błoto), Gorzeń (od gorzeń – wypalenisko), Trzeciewnica (od nazwy ptaka cietrzewia), Mogilno (od mogiła – wzniesienie), Kruszwica (od kruszy – grusza), Trzemeszno (od trzemchy – czeremcha), Chełmno i Chełmża (od chełmu – wzgórza), Tuchola (od tęchu – silny gnilny zapach rozkładających się w wodzie roślin), Sępólno (od się i pola – miejsce spotkań).
Silnie świecące
Bardzo oryginalne źródło swojej nazwy ma Świecie nad Wisłą. Językoznawcy nie mają wątpliwości, że wywodzi się ona z określenia miejsca jako „silnie świecącego”. Również dzisiejsze obserwacje potwierdzają, że z uwagi na specyficzne położenie miasta w dolinie Wisły i wpadajacej do niej Wdy, tworzącej niekiedy szerokie rozlewiska, dostrzega się tam często wyjątkowo silnie odbijające się od wody promienie słoneczne.
Ameryka w Tucholi
Najwięcej wątpliwości dotyczy najstarszych nazw w naszym regionie, niektóre z nich są wręcz niemożliwe do rozszyfrowania (jak np. Drzycim w Borach Tucholskich), ze względu na zupełne zatarcie pierwotnego znaczenia nazwy.
Liczne miejscowości posiadają nazwy o dość oczywistej i dzisiaj proweniencji, zapewne z racji ich założenia w stosunkowo niezbyt odległej przeszłości. Chodzi to m.in. o Białe Błota, Dąbrówkę, Dąbrowy, Głęboczek, Trzciniec, Iwno, Podgórz, Tur, Zalesie, Zabłocie czy Zamość.
Z kolei Ameryki (m.in. część Tucholi, osiedle w Chojnicach, wieś pod Starogardem) czy Kanady (np. część wsi Skarszewy) oznaczały dawniej bogate, wyróżniające się zamożnością mieszkańców osiedla.
Zaskakujące potrafią być nazwy dzierżawcze, szczególnie wywodzące się od staropolskich imion i przydomków, dziś brzmiących zupełnie obco: Szubin (od Szuby), Drzewianowo (od Drzewiana), Minikowo (od Mieńka), Rynarzewo (od Rynarza), Gąbin (od Gęby), Mrocza (od Mroka lub Mroczka), Samostrzel (od Samostrzała), Janikowo (od Jana), Barcin (od Barta), Gniewkowo (od Gniewka lub Gniewomira), Warlubie (od Warluba lub Warciluba).
Wyjątkowy Fordon
Absolutnym wyjątkiem jest za to jest nazwa Fordonu, dawniej samodzielnego miasta, dziś dzielnicy Bydgoszczy. Zlokalizowany tam gród nazwano w średniowieczu Wyszogrodem. W osadzie położonej u jego stóp był punkt poboru cła za przewóz towarów Wisłą. Podatek pobierany wówczas nazywano po łacinie „ferdonum” i to od niego wzięła się nazwa przyszłego miasta.
