Szabatowy dzień, w którym utworzono getto (16 listopada), był straszny. Ulica nie wiedziała, że getto zostanie zamknięte, dlatego spadło ono na ludzi jak grom z jasnego nieba – pisał Emanuel Ringelblum.
W marcu 1940 roku zapadła decyzja o budowie muru okalającego część Warszawy zamieszkaną w większości przez Żydów. Kilka miesięcy później, 16 listopada 1940 roku, zamknięto granice getta. Przymusowej izolacji na powierzchni 307 hektarów poddano wówczas ok. 370 tysięcy osób. Głód, choroby i niewyobrażalne przeludnienie – tak wyglądała rzeczywistość „dzielnicy zamkniętej”.
Po wojnie obszar dawnego getta warszawskiego był doszczętnie zniszczony, a z dawnej infrastruktury pozostały jedynie zarysy ulic, fragmenty fundamentów, pojedyncze ostańce i hałdy gruzu. Na Muranowie nowe budynki stawiano bezpośrednio na ruinach getta, których w większości nie opłacało się usuwać. Układ współczesnej dzielnicy różni się od pierwotnego. Tylko nieliczne ulice i place pozostały w tych samych miejscach lub noszą nazwy nawiązujące do historycznych. Przykładem odwołania do przedwojennych ulic są: Miła, Stawki czy Nalewki.
Dzisiejszy Muranów powstał jako realizacja architektonicznej wizji Bohdana Lacherta. Projektując osiedle, starał się on stworzyć nowoczesną przestrzeń z elementami nawiązującymi do historycznego charakteru tego miejsca. Bloki mieszkalne o prostej, surowej formie pokryto jasnym tynkiem z dodatkiem gruzów dawnego getta, łącząc tym sposobem mury współczesnych budynków z historią dzielnicy.
W 2022 roku Muzeum Getta Warszawskiego, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora (filia AFiB Vistula) w Pułtusku wraz z zespołem Richarda Freuda z Christopher Newport University przeprowadziło wykopaliskowe badania archeologiczne na skwerze u zbiegu ulic Miłej i Dubois, w bezpośrednim sąsiedztwie Kopca Anielewicza. Kierował nimi dr Jacek Konik. W wyniku badań odsłonięto relikty piwnic XIX-wiecznych kamienic ówcześnie o podwójnych adresach: Miła 18 i 20 oraz Muranowska 39 i 40, a także wydobyto blisko trzy tysiące artefaktów.
W jednym z odsłoniętych pomieszczeń uwagę badaczy zwróciła wtórna przebudowa w postaci wymurowanych z bloczków betonowych ścian tworzących dodatkowe pomieszczenie. Przestrzeń ta została ponadto zaopatrzona w instalację elektryczną i dopływ bieżącej wody, o czym świadczą odkryte rury i przewód elektryczny. Zapewne była to więc część kryjówki, która miała umożliwić korzystającym z niej przeżycie powstania w getcie warszawskim. W innym z pomieszczeń znaleziono fragmenty spalonych książek, zarówno polsko- jak i hebrajskojęzycznych. Zidentyfikowano wśród nich m.in. modlitewnik Sidur oraz fragmenty powieści w języku polskim. Odkryto tam ponadto przedmioty ściśle związane z żydowskim życiem religijnym. Znaleziono charakterystyczne kubki do rytualnego obmywania rąk, rączkę od jadu, czyli wskaźnika, z którego korzysta się podczas czytania Tory. Wyjątkowym znaleziskiem z tej części wykopu jest częściowo zachowane tefilin używane przez dorosłych mężczyzn podczas codziennej modlitwy. Obiekty te sugerują, że zespół badawczy odkrył podziemny żydowski dom modlitwy.
Przedmioty wydobyte z ruin kamienic to także liczne fragmenty porcelany, kafli piecowych i płytek podłogowych. To niekiedy również przedmioty bardzo osobiste, takie jak puderniczka, dziecięca broszka w kształcie kotka, gliniany gwizdek, okulary czy grzebienie, guziki, emaliowane garnki, porcelanowe wyciskarki do cytrusów, pojemnik na kawę, czy ćmielowska cukiernica. Wszystkie, wyjątkowe w swojej zwyczajności, są świadectwem życia mieszkańców.
Wśród artefaktów są też takie, które mają szczególny wymiar symboliczny. Należy do nich między innymi zamek do drzwi, w którym do dziś tkwi klucz.
Unikatowość obiektów odkrytych w piwnicach przy dawnej ul. Miłej wynika z faktu, że często są one jedynymi pozostałościami po dawnych mieszkańcach tej części Warszawy. Przedmioty te umożliwiają przywracanie pamięci zarówno o ludziach, do których należały, jak i o dramatycznych wydarzeniach mających miejsce na tym obszarze.
Dysponentem artefaktów z przeprowadzonych w 2022 roku badań archeologicznych jest Muzeum Getta Warszawskiego, które wciąż opiekuje się terenem wykopalisk. Stanowisko jest udostępniane zwiedzającym, którzy mają niepowtarzalną okazję do kontaktu z autentycznymi pozostałościami po dawnym Muranowie. Dzięki działaniom edukacyjnym przywracana jest pamięć o anonimowych, cywilnych ofiarach getta, których opór wobec wroga przejawiał się w codziennie podejmowanej walce o przetrwanie, w wysiłku, by przeżyć kolejny dzień w skrajnie trudnych warunkach. Część znalezionych przedmiotów zostanie włączona w narrację wystawy stałej Muzeum Getta Warszawskiego i zaprezentowana szerokiej publiczności.
Stanowisko archeologiczne przy dawnej ul. Miłej 18 jest licznie odwiedzane przez polskich i zagranicznych turystów, wśród których często bywają potomkowie Żydów zamkniętych w warszawskim getcie. Wzrasta również zainteresowanie ze strony lokalnej społeczności. Ze względu na wartość historyczną i poznawczą, potencjał edukacyjny oraz wyjątkowość tego miejsca na mapie współczesnej Warszawy, pojawia się pytanie o dalsze losy „Miłej 18” i godne upamiętnienie odkrytej zabudowy.
Wiosną 2024 roku na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej zaprezentowano prace studentów Wydziału poświęcone architektonicznym formom upamiętnienia „Miłej 18”. Na wystawie można było zobaczyć również artefakty pochodzące z badań na tym stanowisku. Muzeum wspólnie z Politechniką Warszawską zorganizowało również debatę wokół problematyki upamiętnień w przestrzeni publicznej, w której udział wzięli dr Eleonora Bergman, dr Maria Ferenc, prof. Zbigniew Kobyliński, dr Jolanta Miśkowiec, prof. Małgorzata Rozbicka (Wydział Architektury PW) oraz Ministra Kultury Hanna Wróblewska. Prelegenci dzielili przekonanie o konieczności ochrony murów piwnic XIX-wiecznych kamienic poprzez „obudowanie” ich trwałą formą architektoniczną, która sprostałaby wymaganiom konserwatorskim. Mogłaby ona pełnić funkcje wystawiennicze poświęcone prezentacji wyników badań wykopaliskowych z zakresu archeologii współczesności i archeologii Holokaustu, a także być centrum edukacyjnym oraz miejscem wspólnych działań lokalnej społeczności.
W dniu 22 lipca 2024 roku podczas wspólnej konferencji prasowej Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków Marcin Dawidowicz i dyrektor Muzeum Getta Warszawskiego Albert Stankowski poinformowali o wpisie do rejestru zabytków pozostałości historycznej zabudowy przy dawnej ulicy Miłej 18 i 20. Tym samym została podkreślona szczególna wartość tego elementu dziedzictwa, które za swoje uznają zarówno mieszkańcy Warszawy, jak i Żydzi przybywający w to miejsce z całego świata.
Stanowisko archeologiczne znajduje się w pobliżu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów, którego celem było uczczenie pamięci żydowskich mieszkańców Warszawy, ich heroizmu i cierpienia w okresie niemieckiej okupacji. Owo usytuowanie nadaje ważny kontekst odkrytym reliktom i domaga się podjęcia właściwych decyzji co do przyszłości „Miłej 18”. Nadrzędnym celem winno być zachowanie autentyczności tego miejsca i wartości dla społeczeństwa.
