Nieznana dotąd fotografia z 1903 roku nakielskiej synagogi na terenie dzisiejszego placu Zamkowego świadczy, iż przez wieki społeczność mojżeszowa tworzyła historię i kulturę miasta.
<!** Image 2 align=right alt="Image 61090" sub="Tak oto prezentowała się synagoga na placu Zamkowym stała w Nakle do czasów drugiej wojny światowej / Fot. Archiwum Muzeum Ziemi Krajeńskiej">Bożnicę zbudowano w stylu muru pruskiego. Była niewielka, wyróżniało ją natomiast charakterystyczne żydowskie zdobnictwo, w tym motyw gwiazdy Dawida i bogate wyposażenie wnętrza. Ostatnie lata swojego istnienia była rzadko używana, gdyż większość Żydów, którzy przez pokolenia ulegli germanizacji, po 1920 roku wyjechała do Niemiec.
Żydzi na ziemi nakielskiej pojawili się na przełomie XV i XVI wieku. W 1507 roku mieszkali już w Łobżenicy i Nakle, niemalże całkowicie opanowując handel oraz rzemiosło. Gdy w 1515 roku spłonęło Nakło, Żydzi stracili synagogę i 21 domów. Domostwa mieli najprawdopodobniej poza wałami miejskimi, wzdłuż dzisiejszej ulicy Hallera w kierunku Noteci, gdzie również była synagoga. Po wojnach szwedzkich w II połowie XVII wieku, nakielską dzielnicę żydowską przeniesiono w inne miejsce, ale dokładnie nie wiadomo dokąd.
<!** reklama left>Najlepszy okres dla Żydów w Nakle przypadł w pierwszych dziesięcioleciach Polski rozbiorowej, gdzie z jednej strony Kanał Bydgoski, a z drugiej prawo pruskie dawały wielkie możliwości ekonomiczne. U Żydów lokowano zebrany kapitał, co nawet praktykowały parafie katolickie. U nich też można było pożyczyć pieniądze na niezbędne inwestycje. Żydów pod swoją opiekę już od XVII wieku przygarniali Potuliccy, a ich długoletnimi wierzycielami w XIX wieku byli Bnińscy z Samostrzela, o czym świadczy chociażby samostrzelski browar stojący niedaleko pałacu z widniejącą na nim gwiazdą Dawida. Żydów częściej stać było na prywatnych nauczycieli lub na lepsze szkoły dla swoich dzieci. Licząca już 1/3 mieszkańców Nakła gmina żydowska swojej szkoły, nowoczesnej jak na owe czasy, doczekała się około 1849 roku. Budynek ten stoi do dzisiaj przy ulicy Bydgoskiej 27 i jest zachowany w dobrym stanie. Również nakielski gimnazjum od początku było otwarte dla wyznawców Jahwe. Od tego też czasu liczba osób wyznania mojżeszowego zamieszkujących Nakło stopniowo maleje. W okresie międzywojennym do najbogatszych nakielan należeli: Oskar Robinson - rzeźnia miejska, Leon Baerwald - młyny oraz pochodzący z Wilna Leon Liwszyc - tartaki.
Autor jest dyrektorem Muzeum Ziemi Krajńskiej w Nakle.
