Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Środki stylistyczne i ich funkcje. Ta wiedza może przydać się na maturze z polskiego 2023. Ważne informacje z lekcji polskiego

Magdalena Konczal
Magdalena Konczal
Środki stylistyczne, które trzeba znać na maturę 2023 oraz ich funkcje.
Środki stylistyczne, które trzeba znać na maturę 2023 oraz ich funkcje. pixabay/ fotografierende
Na lekcjach języka polskiego uczniowie poznają środki stylistyczne, takie jak hiperbola, peryfraza, oksymoron czy antyteza. Chcąc dobrze zdać maturę 2023 (tak podstawową, jak i rozszerzoną), musimy nie tylko dobrze opanować nazewnictwo i znaczenia danych środków wyrazu artystycznego, ale także umiejętnie je rozpoznać w tekście. Wyjaśniamy, jakie są środki stylistyczne w wierszach, a także pokazujemy przykłady. Tłumaczymy, jak określić ich funkcje w tekście.

Spis treści

Środki stylistyczne, które trzeba znać na maturę 2023

Matura z języka polskiego w formule 2023 uległa zmianie. Dużą jej część zajmuje test historycznoliterackim, w którym uczniowie muszą odpowiedzieć na pytania do tekstów z epok. W arkuszu pokazowym matury 2023 oraz na próbnej maturze z CKE, która odbyła się we wrześniu, a następnie w grudniu znalazły się zadania dotyczące wypisania z tekstu środków stylistycznych, a często także określenia ich funkcji. Warto się z nimi zapoznać:

fragment arkusza CKE - matura z języka polskiego w formule 2023 (grudzień 2022)
fragment arkusza CKE - matura z języka polskiego w formule 2023 (arkusz pokazowy)
fragment arkusza CKE - matura z języka polskiego w formule 2023 (wrzesień 2022)

Jakie środki wyrazu artystycznego powinni znać uczniowie na maturę 2023? Zgodnie z wymaganiami egzaminacyjnymi:
Uczeń powinien rozpoznawać w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; a także umieć określić ich funkcje.

Ta wiedza obowiązuje także na maturze rozszerzonej z języka polskiego.

Środki stylistyczne w tekście i ich funkcje

Nie wystarczy znać nazwy środków stylistycznych, trzeba również umieć określić ich funkcje w wierszu (albo innym tekście). Takie zadanie stoi przed maturzystami. Oto lista środków stylistycznych wraz z objaśnieniami:

  • Oksymoron – zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczającym się znaczeniu;
  • Peryfraza (omówienie) – polega na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność, osobę itp. przez jego opis lub metaforę;
  • Hiperbola (inaczej: wyolbrzymienie) – polega na zamierzonej przesadzie w opisie przedmiotu lub zjawiska;
  • Antyteza – polegają na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową w celu uzyskania większej ekspresji;
  • Paralelizm – tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu, zdań, wersów;
  • Elipsa – celowe pominięcie wyrazu lub części zdania w tekście;
  • Przerzutnia – przeniesienie do następnego wersu części zdania, wyrazu lub kilku wyrazów należących do wersu poprzedniego.

Oksymoron. Przykłady oraz funkcje, jakie pełni w tekście

Oksymoron, zwany także epitetem sprzecznym to figura retoryczna, która polega na zestawieniu ze sobą wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu. Używamy go w mowie potocznej, ale także bardzo często pojawia się w tekstach literackich – głównie lirycznych.

Czym jest oksymoron, najłatwiej wyjaśnić na przykładach z życia. To takie określenia jak:

  • ciepłe lody;
  • sucha woda;
  • granice nieskończoności;
  • głupie mądrości;
  • żywy trup.

Przed maturą warto jednak nauczyć się rozpoznawać oksymorony w tekstach. Poniżej podajemy przykłady z literatury:
„Pieśń o Narodzeniu Pańskim” Franciszek Karpiński:

Bóg się rodzi, moc truchleje,
Pan niebiosów obnażony,
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
Ma granice nieskończony.

„Stepy akermańskie” Adam Mickiewicz:

Wypłynąłem na suchego przestwór oceanu.

„Vaneggio d’una Inamorata” Andrzej Morsztyn:

I mrozem pałam, i ogniami leję / (…) Mróz gorejący, a ogień lodowy / (…) Żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie.

Jaką funkcję pełni oksymoron? Wszystko zależy od tekstu, w którym występuje. Najczęściej jednak oksymoron ma zaskoczyć odbiorcę, wywołać u niego uczucie sprzeczności, wzbogacić wypowiedź o zabawę słowną. Jego funkcją jest też tworzenie nowych obrazów, które mają wpływać na wyobraźnię czytelnika.

Co to jest peryfraza? Oto przykłady

Peryfraza (inaczej omówienie) to figura stylistyczna, która polega na zamienieniu oczywistej jednowyrazowej nazwy na wielowyrazowy synonim. Używa jej się w języku potocznym, ale występuje też w wierszach. Łatwo można pomylić ją z parafrazą (przeróbka pierwotnego tekstu, która jednak zachowuje swój pierwotny sens), co też zdarzało się maturzystom na próbnym egzaminie dojrzałości.

Jakie są przykłady peryfrazy w literaturze?
„Zima Miejska” Adam Mickiewicz:

Drugi stambulskie oddycha gorycze
Lub pije z chińskich ziół ciągnione treści.

Chińskie ziół ciągnione treści to inaczej herbata.

Sonet IV („O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, ciałem i światem”) Mikołaj Sęp Szarzyński

Pokój – szczęśliwość; ale bojowanie
Byt nasz podniebny: on srogi ciemności
Hetman i świata łakome marności
O nasze pilno czynią zepsowanie.

„srogi ciemności hetman” to szatan.

Hiperbola. Na czym polega ten środek stylistyczny?

Hiperbola to inaczej wyolbrzymienie, przesada. Pisarz za jego pomocą może celowo uwydatnić jakieś cechy danej osoby, zjawiska czy przedmiotu poprzez ich zwiększenie lub pomniejszenie. Funkcje hiperboli mogą być różne, np. poeta chce podkreślić za jej pomocą piękny wygląd kobiety, wzmacniając jej pozytywne cechy lub zwiększyć wrażenie dramatyzmu, gdy opisuje tragiczne wydarzenia.

Ten środek stylistyczny stosuje się także w codzienności, w reklamach czy gazetach. Hiperbolami są takie wyrażenia jak: „Czekałem na ciebie wieczność” czy „oszalałam ze szczęścia”. A jak wyglądają przykłady hiperboli w literaturze?

Możemy zauważyć ją w wierszu barokowego poety omawianym na lekcjach języka polskiego. Chodzi o „Niestatek” Jana Andrzeja Morsztyna. Jest on całkowicie oparty na hiperboli:

Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem,
Włos złotem, perłą ząb, płeć mlekiem zsiadłem,
Usta koralem, purpurą jagody,
Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody.
Jak się zwadzimy – jagody są trądem,
Usta czeluścią, płeć blejwasem bladem,
Ząb szkapią kością, włosy pajęczyną,
Czoło maglownią, a oczy perzyną.

W momencie, gdy podmiot liryczny żyje ze swoją ukochaną w zgodzie, jest ona piękna – aż do przesady. Kiedy jednak się pokłócą, jej wygląd nie jest już tak zachwycający.

Antyteza. Na czym polega ten środek stylistyczny?

Antyteza łatwo może być pomylona z oksymoronem. Zarówno pierwszy, jak i drugi środek stylistyczny zawierają przeciwstawne elementy. Jak tłumaczy językoznawca prof. Mirosław Bańko w Poradni Językowej PWN „antyteza, w przeciwieństwie do oksymoronu, obejmuje nie pojedyncze wyrazy, lecz całe wyrażenia lub zdania, często o paralelnej budowie”.

Jaka jest funkcja tego środka stylistycznego? Antyteza służy wzmocnieniu ekspresji danego przekazu, podkreśleniu sprzeczności. Chętnie używali jej barokowi twórcy, np. Jan Andrzej Morsztyn czy Daniel Naborowski.

Antytezy można znaleźć na przykład w utworze Morsztyna pt. „Do trupa”, który cały jest zbudowany na zasadzie kontrastu.

Przykładowe antytezy, które można zauważyć w tym tekście to: „Ty — strzałą śmierci, ja — strzałą miłości", „Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze”, „Ty jawne świece, ja mam płomień skryty”.

Paralelizm. Na czym polega?

Paralelizm to nic innego jak podobieństwo danych segmentów tekstu. Może być ono składniowe lub treściowe. Twórcy wykorzystują ten środek stylistyczny, by uporządkować tekst, podkreślić jego ważne elementy, podobieństwa lub różnice i nadać mu określonego charakteru. Mówi się o tym, że dane części tekstu są paralelny, a więc tożsame.

Jakie są przykłady paralelizmów w literaturze? Wiele z nich możemy znaleźć w Biblii, ale też np. w średniowiecznym utworze „Bogurodzica”. Tutaj dwie zwrotki zbudowane są na takiej samej zasadzie: zaczynają się apostrofą, a kończą prośbą.

Elipsa, czyli pominięcie

Środek stylistyczny, jakim jest elipsa, polega na celowym pominięciu danego wyrazu lub części zdania. Elipsa nazywana jest także wyrzutnią. Potocznie środek ten określamy jako skrót myślowy. Po co elipsa stosowana jest w utworach literackich?

Zazwyczaj z tego samego powodu, co w mowie potocznej. Chodzi o skondensowanie treści, pozbycie się z niej elementów zbędnych. Elipsa może występować nie tylko w utworach poetyckich, ale też, np. w dialogach powieściowych.

Oto przykład z „Lalki” Bolesława Prusa:

– Pan baron w domu? – spytał.
– Pan baron leży chory i nikogo nie przyjmuje, bo teraz jest doktór.

Przerzutnia. Ważny środek stylistyczny o określonej funkcji

Przerzutnia to przeniesienie do następnego wersu wyrazów lub części zdania. Jej funkcja jest jasna i niemalże niezmienna, warto więc ją zapamiętać przed maturą. Chodzi o zachowanie rytmu wiersza lub wręcz przeciwnie – załamanie go. Niekiedy przerzutnia wprowadza także nowe sensy w zakresie odczytania danego utworu.

Jakie są przykłady przerzutni? Można zauważyć ją we wspomnianym już sonecie Mikołaja Sępa Szarzyńskiego:

Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny.

Ale także w wierszu Zbigniewa Herberta „Do Marka Aurelego”:

to lęk odwieczny ciemny lęk o kruchy ludzki ląd zaczyna
bić I zwycięży słyszysz szum

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Jak działają oszuści - fałszywe SMS "od najbliższych"

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera

Materiał oryginalny: Środki stylistyczne i ich funkcje. Ta wiedza może przydać się na maturze z polskiego 2023. Ważne informacje z lekcji polskiego - Strefa Edukacji